De kerk van Peize ligt in het centrum van het dorp, te midden van oude eiken die op en rond het verhoogde kerkhof staan. Dit kerkhof is omsloten door een lage keermuur, het zgn. kerkmuurtje.
De graven zijn in de dertiger jaren van de vorige eeuw geruimd; reeds in 1828 was aan de Oude Velddijk een nieuwe begraafplaats gesticht, in de volksmond is dit eveneens het kerkhof.
De kerk bestaat uit drie delen: het SCHIP, het KOOR en de TOREN.
Het schip van de kerk is het oudste bouwwerk in Peize. Het staat op een heuvel van plaggen en zwarte grond, opgeworpen op een natuurlijke hoogte.
De romaanse, oorspronkelijk rooms-katholieke kerk, gewijd aan Johannes de Doper, dateert uit de tweede helft van de dertiende eeuw. Dit blijkt uit het formaat van de kloostermoppen en de vorm van de vensters.
De kleine, smalle vensters zijn voorzien van glas-in-lood en hebben al een wat spitse boog. Romaanse rondbogen kenmerken de nu dichtgemetselde ingangen in de noord- en de zuidmuur, respectievelijk voor de vrouwen en voor de mannen. Vensters en ingangen werden bij de restauratie in 1964-’68 naar gevonden sporen in ere hersteld. Aanwezige steunberen werden toen verwijderd, evenals het aanwezige pleisterwerk.
Uit onderzoek in die tijd bleek dat de muren van het schip gefundeerd zijn op zwerfkeien; blijkens een teruggevonden aanzet van een schalk (optische drager van boog of gewelf) zal het schip vroeger overdekt zijn geweest door koepelgewelven. Nu is er een houten tongewelf.
De zuidzijde van het schip en het koor is afgedekt met oudhollandse pannen (rechtsdekkend). Het schip aan de noordzijde is afgedekt met Hildesheimer pannen (linksdekkend).
HET KOOR.
Tot 1824 had de kerk een inspringend, rechtgesloten koor (zoals in Hoogkerk en Haren).
Dit koor is toen afgebroken en vergroot tot het huidige, veelhoekig gesloten koor, waarbij de stenen zijn hergebruikt en aangevuld met nieuwere, veel kleinere stenen. Ook werden in dat jaar grote ramen geplaatst, zowel in het koor als in het schip.
Het koor kreeg wederom een ingang tot de kerk, vroeger was die alleen bestemd voor “de Heren van Peize”.
DE TOREN
De algemene ingang van de kerk is nu aan de noordzijde van de toren, maar ook aan de zuidzijde is een ingang. De toren is gebouwd in 1803, zoals te lezen valt op de twee gevelstenen met de namen van “volmachten” en “kerkvoochden”. De bakstenen toren is, zoals gebruikelijk, aan de westzijde van de kerk gebouwd.
Het radiografisch aangestuurde uurwerk verschaft op twee wijzerplaten de juiste tijd.
Aan vier zijden bevinden zich galmgaten, met daarachter de luidklok van de firma Van Bergen te Heiligerlee uit 1835. Nog altijd wordt om acht uur, twaalf uur en zes uur de klok geluid. Dat gebeurt ook na het overlijden van ingezetenen en tijdens begrafenissen.
De stenen toren is ongeveer 25 m. hoog en afgedekt met een houten, ingesnoerde naaldspits; deze is bekleed met leien en bekroond met een verguld paard.
Onder en rond de huidige toren van 1803, werden de fundamenten teruggevonden van een veel zwaardere, in 1624 afgebroken toren. Deze zwerfkeien bleken in één verband gelegd te zijn met die onder het schip. Het schip en de vroegere toren moeten dus gelijktijdig gebouwd zijn.
In de annalen wordt gemeld dat omstreeks 1780 een klokkenstoel is afgebrand. Wanneer die was gebouwd, is niet bekend.
De dorpskerk van Peize is Rijksmonument.
Wie maken er gebruik van de kerk van Peize?
De kerk van Peize is een levende én een levendige kerk. Elke zondagmorgen en op feestdagen worden hier kerkdiensten gehouden. Daaraan wordt deelgenomen door mensen uit verschillende kerkgenootschappen; zij vormen één, oecumenische, gemeente.
Ook op andere tijdstippen maakt men (tegen een zekere vergoeding) gebruik van deze ruimte:
Een aantal koren repeteert er en geeft er uitvoeringen. Ensembles, bestaande uit amateur- en beroepsmusici, ook afkomstig uit omliggende plaatsen, waarderen de kwaliteit van de ruimte. Organisten worden in de gelegenheid gesteld het orgel te bespelen. Elk jaar maakt de Peizer Atelier Route, een weekend lang, gebruik van de kerk van Peize als expositieruimte. Ook worden er burgerlijke huwelijken gesloten. Zie ook huur van de kerk
Voor bijzondere familiebijeenkomsten is de koorruimte beschikbaar. Tijdens de jaarmarkt is de hof rond de kerk de traditionele plaats voor de rommelmarkt.
De kerk is ook de plaats waar familieleden, buurtgenoten en vrienden afscheid nemen van een overledene. En op de dag van de dodenherdenking bereidt men zich er voor op de tocht naar het monument 1940-1945.
De kerk is niet alleen een centrum voor activiteiten. In indrukwekkende bescheidenheid is het een herkenningspunt voor de inwoners van Peize. Zowel voor hen wier voorouders hier al vele eeuwen hebben gewoond als voor hen die van elders naar hier zijn gekomen.
Uitgave: Stichting Steun Onderhoud Dorpskerk Peize
Bankrekening: NL47 RABO 035 31 64 569
Secretariaat: p/a: Vrieserweg 10, 9321 VK Peize